Past muziekonderwijs nog in deze tijd ?
03/05/20 11:46
Past muziekonderwijs nog in deze tijd?
Anke van der Bijl, 8 februari 2020
Artikel voor FLUIT nr. 2 2020
Begin 2019 ontving ik een uitnodiging om in oktober op diverse plaatsen in Nieuw-Zeeland workshops voor kinderen en trainingen voor muziekdocenten (een zogenaamd professional development) te geven. Daarnaast werd mij gevraagd een keynote speech te houden tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de zo’n honderd aangesloten Suzuki muziekdocenten. Of ik vast het onderwerp kon aanleveren in verband met de publiciteit. Op zoek dus naar een pakkend thema! Ik koos voor iets dat me al langer bezighoudt.
Regelmatig verzuchten collega’s dat ze kampen met een afnemend aantal fluitleerlingen. Van de vier medestudenten die met mij in 1987 aan het Utrechts Conservatorium voor hoofdvak fluit afstudeerden, ben ik als enige nog werkzaam in de muziek. Met zo’n 25 leerlingen, twee fluitensembles en een jeugdorkest lukt dat.
Door mijn cursussen Suzuki fluitdocent in diverse landen heb ik veel contact met fluitdocenten buiten Nederland. Ook de collega’s in Engeland, Finland, Zweden, België en Denemarken merken een drastische terugloop van het aantal leerlingen.
Een intrigerende ontwikkeling, eind vorige eeuw was de fluit een uiterst populair instrument. In 2001 besloot een van de twee muziekscholen waar ik werkte dat zes leerlingen per 40 minuten haalbaar was. De 93 leerlingen die mij toen werden toebedeeld, waren mede een reden voor mij om bij muziekscholen te stoppen en te starten met mijn eigen fluitschool.
Diezelfde muziekscholen hebben nu respectievelijk geen en vier fluitleerlingen.
Vragen die je over de afname van het aantal leerlingen zou kunnen stellen zijn :
- Wanneer en waarom is hier verandering in gekomen ?
- Geldt het ook voor andere instrumenten en/of kunstdisciplines?
- is dit verschijnsel uniek voor Europa of is het een globaal probleem?
- Zijn er verschillen tussen jongens en meisjes?
Waar en hoe te beginnen ?
Einstein schreef: If I had an hour to solve a problem, I’d spend 55 minutes defining the problem.
Het beschrijven van de recente veranderingen werd mijn startpunt.
Met als doel antwoorden te vinden op de vragen: wat is de oorzaak? Kunnen we er iets aan doen? En zo ja, wat?
Ik ging op zoek naar geschikte literatuur, lezingen, meldde me aan voor workshops bij o.a. het LKCA en koos uiteindelijk als titel voor de keynote : Music Education in Modern Times. In dit artikel vat ik de inhoud van de presentatie samen.
Veranderingen in de samenleving op macroniveau
Op macroniveau is onze samenleving de laatste decennia enorm veranderd.
Wetenschappers en Trendwatchers hebben die veranderingen vakkundig beschreven :
- Pedagoog Gerd Biesta noemt de huidige samenleving een “Shopping Society” : we laten ons leiden door onze verlangens en kiezen de snelste, makkelijkste en goedkoopste weg om deze wensen te vervullen.
- Journalist Paul Roberts schrijft in zijn boek The impulse Society, dat onze maatschappij gericht is op “quick impulses”, “quick satisfaction “en “instant gratification”. Roberts relateert dit aan onze opvattingen over economie, politiek en klimaat. Zowel “impulse” als “shopping” society hebben weinig op met lange termijn doelen en zijn gericht, op marktwaarde ipv menselijke waarden. Zaken als gezondheid en onderwijs zijn te belangrijk om te laten leiden door deze “impulse principles”. (Kunst)onderwijs strookt niet met de korte termijn mentaliteit van de Shopping/Impulse Society omdat het een lange termijn investering (van tijd en inspanning) vergt. Denk aan het kind dat vandaag op fluitles wil om zaterdag een liedje te kunnen spelen op oma’s verjaardag.
Een meetbare samenleving
Een op resultaat gerichte maatschappij houdt ervan alles te meten. Biesta schrijft in Education in an age of measurement: We zijn niet meer tevreden met gewoon goed onderwijs, we willen excellent onderwijs. En hoe excellent, wordt bepaald door de mate van tevredenheid van ouder en leerling en de examenresultaten in de krant.
Docenten willen hun klanten graag tevreden houden. Om het leerproces aangenaam en soepel te laten verlopen - de klant geeft immers de voorkeur aan makkelijk, snel en leuk - proberen ze moeilijkheden te vermijden. De toekomstige generatie leert zo geen probleemoplossende vaardigheden en mist daardoor de confrontatie met de realiteit, frustraties en het onbekende.
Veranderingen in de samenleving op microniveau
De familieomstandigheden zijn veranderd: kleinere gezinnen, alleenstaande ouders of grotere zogenaamde samengestelde gezinnen. Natuurlijk hebben ouders het beste voor met hun kroost. en dat gaat soms zo ver dat ze het liefst alle problemen en frustraties uit het leven van het kind wegpoetsten. Zo is vorig jaar de term “curling parent’ (met dank aan de televisieserie De Luizenmoeder) ontstaan. Ook met ‘curling parents’ mist een kind de confrontatie met realiteit, frustraties en het onbekende. Ter illustratie : een week na een les met oefeningen voor een duidelijke aanzet zei een moeder tegen me: “thuis hebben we maar niets meer met die tong gedaan, dat vond ze zo vervelend!”
De smartphone heeft ons aller leven beïnvloed
De smartphone heeft onze wijze van communiceren enorm beïnvloed. Digitale conversatie moet snel, met weinig leestekens en woorden. Emoticons geven de gemoedstoestand aan, maar zijn minder transparant (en soms ook minder eerlijk) dan lichaamstaal en gelaatsuitdrukking. De smartphone is een uiterst handig apparaat, waarmee je met de hele wereld kunt communiceren en alles wat je niet direct weet, kunt opzoeken. Parate kennis is daardoor bijna overbodig geworden. Kennis opzoeken op je smartphone gaat snel, is leuk en makkelijk. Maar voor muziek geldt: kunnen = weten + vele uren oefenen. Een lange termijn doel, dat niet meer strookt met de huidige impulsmentaliteit.
Cultuur = Amusement = Cultuur ?
Hoeveel kinderen/volwassenen komen via de media nog met muziek in aanraking ?
Een programma als Maestro is best vermakelijk om naar te kijken. Een professioneel orkest, een jury bestaande uit gerenommeerde musici en een aantal serieuze 'coaches' zijn erbij betrokken. De bedoelingen van alle medewerkers zijn goed. Maar orkestdirectie is een opleiding met een aantal jaren specialisatie na een gedegen hoofdvakstudie. In dit televisieprogramma wordt gesuggereerd dat iedereen dirigeren kan, en de muziek zelf is zo goed als ondergeschikt aan het wedstrijdelement. Zo zijn er meer talentenshows waarbij iedere deelnemer 15 minuten BN-er mag zijn. Kunst en cultuur lijken gelijkgesteld aan amusement, waarbij ook nog eens iedereen voldoende expert is om als jurylid mee te mogen beslissen. Als je dan op muziekles gaat en merkt dat het wel enige tijd zal duren voor je het gewenste resultaat krijgt, ligt de teleurstelling snel op de loer. Wat moeite kost, lang duurt en niet meteen resultaat oplevert is gauw saai.
Cultureel toerisme
Kinderen hebben meer activiteiten naast school dan ooit tevoren. Omdat je niet alles kunt hebben en doen, moet je keuzes maken. Een keuze voor één bepaalde hobby, betekent dat je een andere mist: ‘To do one is to lose out on the other’. Kunstonderwijs (dus ook muziekonderwijs) strookt niet met de principes van de ‘Impulse Society’, het is een lange termijn hobby die niet altijd, leuk, makkelijk en snel te leren is. Vaardigheden ontwikkelen vraagt regelmatige (liefst dagelijkse) inspanning. Problemen (frustraties) en daar een oplossing voor vinden zijn daarbij onvermijdelijk.
Angela Lee Duckworth beschrijft in haar boek Grit it gelijknamige fenomeen, een combinatie van hartstocht, concentratie en doorzettingsvermogen als bepalende succesfactor in alle vormen van educatie. Doorzettingsvermogen gedurende een lange periode : willen trainen, niet slechts voor een sprintje maar voor een marathon!
Carol Dweck omschrijft ditzelfde fenomeen als ‘growth mindset’, een instelling, die liefde voor leren (en daarmee succesvol leren) bevordert. Hoe ontwikkelen we doorzettingsvermogen in onze Impulse Society ?
Leerorkesten komen enigszins tegemoet aan de korte termijn mentaliteit door leerlingen zes tot acht weken instrumentaal les aan te bieden, soms zelfs zonder dat er een instrument mee naar huis gaat. De leerlingen spelen in een orkest, hartstikke leuk Ze spelen even dat ze orkestmusicus zijn. Vaak wordt het project afgesloten met een concert waarbij ter ondersteuning ook docenten of andere beroepsmusici meedoen. Zo’n concert is een prachtige ervaring en ieder kind kan zo even kennismaken met musiceren. Maar na het project doorgaan met instrumentale les vergt naast tijd en inzet ook een financiële investering. Er moet een instrument worden aangeschaft en muziekles blijkt niet goedkoop. Tijd en geld die niet kunnen worden besteed aan andere activiteiten. Het percentage leerlingen dat na zo’n project doorgaat met muziekles is uiterst gering. Leerlingen hebben bovendien het gevoel dat ze ‘Muziekles al gehad hebben’. Sommige collega’s noemen deze werkvormen daarom geen muziekonderwijs maar een vorm van cultureel ‘toerisme’.
The world has changed while we‘ve been busy making music….
Op macro- en microniveau is onze samenleving enorm veranderd. De vorm van ons muziekonderwijs is echter veel minder veranderd. Heeft onze aanpak zijn succes voldoende bewezen of zijn we op een punt aanbeland waar verandering onvermijdelijk is?
Als onze aanpak succesvol is, dan toch alleen voor die leerlingen die onze muziekles bezoeken, thuis studeren en naar muziek luisteren en dat liefst gedurende enkele jaren.
Moeten we onze aanpak niet eens grondig tegen het licht houden?
Kunnen we een compromis vinden tussen wat en hoe kinderen willen leren, wat en hoe wij ze willen leren. Moeten wij ons aanpassen, aan de moderne, snelle tijd en kunnen we dat wel? Hoe behouden we daarbij zowel de MUZIEK als het ONDERWIJS in ons muziekonderwijs?
Rechtvaardiging van muziekonderwijs…(Music Education in an age of measurement)
Misschien juist door de hierboven beschreven problematiek zijn vele deskundigen allerlei geweldige redenen gaan noemen waarom muziekonderwijs van belang is: we krijgen door musiceren beter wiskundig inzicht, doorzettingsvermogen, probleemoplossende vaardigheden, worden socialere wezens, muziek verbetert ons brein. En als je dat brein kunt verbeteren, dan heb je het echt wel gemaakt….
Muziek wordt hier gemeten naar het effect en beoordeeld op zijn marktwaarde. Iets leren door muziek is waardevoller dan leren met/over muziek en wat als straks iets wordt ontdekt dat een nog beter effect op ons brein heeft?
Sociale aspecten
In mijn lespraktijk werk ik volgende de principes van de Suzuki- of moedertaalmethode.
Ouders spelen daarbij een zeer belangrijke rol en zijn aanwezig in de les. Alle leerlingen krijgen individueel en groepsles. In de groep spelen ze samen met leeftijdgenoten van hetzelfde niveau. Door de groepslessen te schakelen en deels te laten overlappen, speelt elke leerling ook met leerlingen die minder of verder gevorderd zijn. Daarnaast zijn er regelmatig workshops en concerten waaraan gastdocenten (soms uit andere landen) meewerken.
Het sociale aspect van dit hele netwerk - ik noem het onze Suzuki infrastructuur - is zeer waardevol en motiverend voor alle betrokkenen. Wij mensen zijn immers sociale wezens. Veel harmonieorkesten kennen een soortgelijk netwerk. Samen musiceren en samen optreden is een geweldige verbindende ervaring.
Daniel Coyle, bekend van zijn The Talent Code, beschrijft in zijn nieuwste boek The Culture Code het belang van dit soort teambuilding. Zorg voor een team waar je bij wilt horen. Ga spelen in een ensemble, orkest of fluitorkest of volg een workshop. Samen toewerken naar een zo mooi mogelijk resultaat met schoonheid als gezamenlijk doel, motiveert enorm.
Frustratie als leermoment
Elke leerling is uniek. Daarom zijn onderwijsresultaten onvoorspelbaar. Als docent proberen we natuurlijk elke uitdaging in zo klein mogelijke stapjes aan te bieden, maar frustraties zijn nooit helemaal te vermijden, sterker nog: frustraties zijn leermomenten bij uitstek ! Op speelplaatsen van schoolpleinen werd boompje klimmen vanwege de risico’s verboden (curling!) en kwamen er zeer veilige maar uiterst saaie klimtoestellen voor in de plaats. Recent is het in België weer toegestaan om op schoolpleinen in bomen te klimmen. En met positief effect: leerlingen zijn voorzichtiger en behendiger geworden.
Pleidooi voor de traagheid
Kunnen we zo wel doorgaan met ons jachtige leven, onze oppervlakkige communicatie en ons verlangen om alles te meten? Qua voedsel maken we al een omslag van fastfood naar slowfood. Veel patiënten met depressie of burn-out klachten (te lang uitsluitend gericht op productiviteit) zijn op zoek naar mindfulness. Komt er een kentering?
Johan Huizinga beschreef dit al in zijn Homo Ludens, ‘De Spelende Mens’ : alles wat we nu cultuur noemen, komt voort uit spel. Spel is niet productief maar traint wel je fantasie en motivatie.
Er komt kunst en schoonheid uit voort, de cultuur van de toekomst.
Muziek en kunst maken ons menselijk (humaan). In muziek wordt de diepste wanhoop, het scherpste verdriet verklankt - zonder uitleg, zonder woorden. Diezelfde muziek biedt door haar schoonheid en structuur tegelijkertijd een onbegrijpelijke troost. Een taal van schoonheid die door elk mens wordt verstaan. Bij een begrafenis verschijnt bij de levensbeschrijving over de overledene meestal een glimlach van herkenning op mijn gezicht. Maar als de muziek begint, word ik onmiddellijk emotioneel en springen de tranen in mijn ogen.
Conclusies?
In een poging het ‘probleem’ in kaart te brengen heb ik veel gelezen, geluisterd en met collega’s gesproken. Nog heb ik geen antwoord op bovenstaande vragen gevonden en misschien zelfs meer vragen. gekregen: Is het wel zo erg is dat er minder belangstelling is voor muziekonderwijs? Zelf vind Ik dat muziek verbindt en helpt je diepste gevoelens te verklanken en ik wil toekomstige generaties daarbij graag blijven helpen. Maak ik me alleen zorgen omdat het mijn eigen passie (geven van muziekonderwijs) wordt bedreigt? Misschien komt er wel iets moois en nieuws voor in de plaats?
Anna Enquist verwoordt haar zorgen en hoop prachtig in haar Ode aan de Diepgang: ‘Muziek verbindt, muziek verbeeldt emoties beter dan welke taal ook, en is de taal van het hart die iedereen verstaat. Laten we hopen dat er in de toekomst nog mensen zullen zijn die deze universele taal verstaan en leren beheersen. Laten we hopen dat er nog voldoende professionele musici zijn die daarbij helpen en deze taal tot klinken kunnen brengen’.
Naschrift 2 mei 2020
Inmiddels zijn we enkele weken en veel nieuwe ervaringen rijker. Door maatregelen i.v.m. de Corona pandemie zijn alle individuele lessen vervangen door online lessen. Ook ensembles, groepslessen en zelfs concertjes doen we met virtuele middelen. Leerlingen zijn thuis, zien geen vriendjes op school of sportclub en blijken meer en graag te musiceren. Een hoopvolle ontwikkeling die na de “lockdown” doorzet ? De tijd zal het leren.
Geraadpleegde bronnen
Gert J.J. Biesta, Door kunst onderwezen willen worden; Kunsteducatie na Joseph Beuys, Arnhem ArtEz Press 2017
Gert J.J. Biesta, Het prachtige risico van educatie, Culemborg Phronese, 2015
Paul Roberts, The impulse Society, Ne York, Bloomsbury 2015
Philip Johnston, The dynamic Studio, www.insidemusicteaching.com 2012
Daniel Coyle, The Talent Code, Greatness is not born, it is grown, London Arrow Book 2010
Daniel Coyle, The Culture Code, The Secrets of Highly Succesful Groups, New York,Random House, 2019
Dirk De Wachter, Liefde, een onmogelijk verlangen?, Tielt, Amsterdam Lannon 2014
Gijs Scholten van Asschat : Speech Paradisodebat 2019
Angela Lee Duckworth, Grit, London Vermillion 2016
Dr.Carol Dweck, Mindset, Changing the way you think to fulfil your potential, London Little Brown UK 2017
Anna Enquist: “Het verlangen naar de oppervlakte, Ode aan de diepgang” in Trouw, bijlage Letter en Geest 22 november 2014
Anke van der Bijl
www.fluitschool.nl
www.suzukiflute.nl
Anke met fluitdocenten en leerlingen bij een workshop in Auckland, Nieuw Zeeland (2019)